çek

2. ÇEK

Nakit yapılmayan alım satımlarda kullanılan ödeme araçlarından birisi de çektir. Diğer

ödeme araçlarından en önemli farkı çeklerde vadenin olmamasıdır. Çek bankaya ibraz

edildiği (sunulduğu) anda tahsil edilir.

Resim 2.1: Çek karneleri

Çekin Tanımı:

Çek bir bankaya hitaben yazılmış ve TTK da belirtilen hükümlere göre düzenlenmiş,

ödeme emri niteliğinde olan kıymetli bir evraktır. Çek de üç taraf vardır.

-Çeki düzenleyen (keşideci)

-Çeki ödeyecek banka şubesi borçlu (muhatap)

-Keşide edilmiş çeki elinde bulunduran kişi alacaklı (hamil)

. Çekin Şekli:

Çek, hukuki mahiyeti itibariyle bir ödeme aracıdır. Türk Ticaret Kanunu’nun 692.

maddesinde çekin şekle ait yasal unsurları aşağıdaki gibi belirtilmiştir.

Çek düzenleme:

Çek Kelimesi:

Bir çekin geçerli olabilmesi için mutlaka ÇEK kelimesinin bulunması gerekir. Eğer

çek Türkçe’den başka bir dilde yazılmış ise o dilde çek karşılığı olarak kullanılan kelime bulunmalıdır.

. Kayıtsız ve Şartsız Muayyen Bir Bedelin Ödenmesi İçin Havale:

Çek kredi aracı olmadığı için faiz öngörülemez. Çekin üzerine yazılan faiz şartı,

konulmamış sayılır. Çek bankaya ibraz edildiği zaman eğer borçlunun hesabında yeteri kadar

para varsa banka tarafından herhangi bir şart konulmazsızın ödenmesi gerekir.

Ödeyecek Kimsenin “Muhatabın” Ad Ve Soyadı:

Türkiye’de ödenecek çeklerde muhatap ancak bir banka veya özel finans kurumu olabilir.

Keşide Günü ve Yeri:

Çek üzerinde yazılı tarih ile gerçek keşide günü birbirine uymuyorsa, çek üzerinde

yazılı bulunan tarih dikkate alınır. Keşide günü olarak gösterilen günden önce ödenmek için

ibraz edilen çek (İleri tarihli çek), ibraz günü ödenir.

Keşidecinin (Çeki Düzenleyen) İmzası:

Çeki düzenleyene (Keşideci) çek amiri de denir. Çeki, bankada hesabı bulunan ve

yetkili olan kişi imzalayabilir. İmza yerine, parmak izi geçerli olmadığı gibi mühür de kullanılamaz.

Çekin Düzenlenmesi:

Çek Karnelerinin Bankalardan Alınması:

Çek karnesi isteminde bulunan firma ya da kişilerin mevduat hesaplarında yeterli

bakiye bulundurması, hesap sahibinin ticari ve mali durumunun yeterli ve ödeme ahlakının

bulunması gerekir. Bankaların kendilerine her başvuran kişiye çek karnesi verme

yükümlülüğü yoktur. Çek karneleri, bankalar tarafından basılır veya bastırılır. Bankalar, çek

karnesi verdikleri müşterilerinin açık kimlik ve adresleri ile vergi kimlik numaralarını talep ederler.

Çek Düzenlenmesi:

Çek düzenlenirken zorunlu şekil şartlarına uyulması gerekir. Yukarıda verilen şekil

şartlarına uyulduğu takdirde düzenlemede herhangi bir zorluk ile karşılaşılmaz. Ancak

özellikle rakam yazılırken çok dikkat edilmesi gerekir.

Uygulamada çekler hamiline veya nama yazılı olarak düzenlenebilir.

- Hamiline yazılı çeklerde isim belirtilmez. Çek kimin elinde ise o kişi çeki tahsil edebilir.

- Nama yazılı çeklerde ise isim belirtilir ve ismi yazılı kişiden başkası çeki tahsil edemez.

Ciro İşlemleri:

Çekte aynı bonoda olduğu gibi ciro ile başkasına devredilebilir. Ciro yapan kişiye

ciranta denir. İki tür ciro vardır:

- Tam ciro: Çekin devredildiği kişinin ad ve soyadı ile “ödeyiniz” yazılarak

imzalanır. İsmi yazan kişiden başkası tahsil edemez.

- Beyaz ciro: İsim belirtilmeden sadece “ödeyiniz” yazılır ve imzalanır. Çek

kimin elinde ise o tahsil edebilir.

Tahsil ve Takip İşlemleri:

Çekin tahsil ve takibi ile ilgili başlıca hususlar şunlardır.

Vade:

Çek görüldüğünde ödenir. Buna aykırı herhangi bir kayıt (vade) yazılmamış

hükmündedir, dolayısıyla geçersizdir. Keşide günü olarak gösterilen günden önce ödenmek

için ibraz olunan bir çek ibraz günü ödenir. Karşılığı yok ise arkası yazılır.

Ödeme İçin İbraz Süreleri:

Çek görüldüğünde ödenir. Aynı zamanda çek bir ödeme aracıdır. Bu sebeple, çeklerde

kabul ve vade yoktur. Fakat keşide ve ödeme yerleri dikkate alınarak çekler için ibraz

süreleri belirlenmiştir. Bu süreler şunlardır:

-Çek, keşide edildiği yerde ödenecekse (çekin üzerinde yazılı muhatap banka

şubesi ile keşide yeri aynı ise) on gün,

-Keşide edildiği yerden başka bir yerde ödenecekse (çek üzerindeki muhatap

banka şubesi ile keşide yeri farklı ise) bir ay içinde muhataba ibraz edilmelidir.

- Türkiye’de keşide edilen çek, başka bir yerde ve fakat aynı kıta üzerindeki bir

ülkede ödenecekse bir ay, ( Bir Avrupa ülkesinde çekilip de Akdeniz’de sahili

bulunan bir ülkede ödenecek olan veya Akdeniz’de sahili bulunanbir ülkede

çekilip bir Avrupa ülkesinde ödenecek çekler, aynı kıtada keşide edilmiş ve

ödenmesi şart kılınmış çek sayılır.)

- Bir kıtada keşide edilen çek, başka bir kıtada ödenecekse üç ay içinde ibraz edilmelidir.

Söz konusu süreler, çekte keşide günü olarak gösterilen tarihten itibaren işlemeye

başlar. Çek, bu süreler içinde ibraz edilmezse, keşideci çekden rücû edebilir (cayabilir).

Etmemişse, muhatap sürenin geçmiş olmasına rağmen ödemede bulunabilir. Fakat, ibraz

süresi geçtikden sonra muhatabın alacaklıya ödemede bulunma zorunluluğu yoktur. Bu

durumda alacaklının, cirantalara ( Varsa ciro edenlere) ve keşideciye de müracaat hakkı yoktur.

Keşide yeri ile ödeme yeri ayrı kıt'alarda bulunsa dahi her iki yer ülkesinin Akdeniz'de

kıyılarının olması halinde ibraz süresi üç ay değil, bir ay olarak kabul edilir.

Yukarıda yazılı müddetler, çekte keşide günü olarak gösterilen tarihten (keşide günü

hariç) itibaren başlar. Sürenin son günü tatile rastladığı takdirde, süre takip eden ilk

işgününe kadar uzar. Aradaki tatil günleri süre hesabına dâhildir.

Çek tahsili:

Çekten Cayma:

Keşidecinin çekten cayması, ancak ibraz müddeti geçtikten sonra hüküm ifade eder.

Çekten cayılmamışsa, muhatap ibraz müddetinin geçmesinden sonra dahi çeki ödeyebilir.

Çekin Ödemeden Men Edilmesi:

Keşideci çekin kendisinin veya üçüncü bir kimsenin elinden rızası olmaksızın çıkmış

olduğu iddiasında ise muhatabı çeki ödemekten men edebilir. Çekin rıza hilafına elden

çıkması, çaldırmak, kaybetme veya zorla alınması hallerini ifade eder. Yargıtay men

nedeninin açıkça bildirilmesi gerektiği görüşündedir.

Keşideci tarafından ödemeden men talimatı verilmesi halinde, çekin ibrazında

arkasına, banka tarafından, keşidecinin ödemeden men talimatı bulunduğu ve bu nedenle

işlem yapılamadığı belirtilerek karşılığı olup olmadığı yazılır ve karşılık veya kısmi karşılık

var ise bu miktar bloke edilir.

Muhatap bankayı, ancak keşideci ödemekten men edebilir. Hamilin buna hakkı

yoktur. Hamil, ancak mahkemeden alacağı tedbir kararı ile ödemeyi durdurabilir. Çek keşide

edilen hesap üzerinde rehin bulunması, haciz veya ihtiyati tedbir konulması halinde muhatap

banka ödeme yapamaz.

Keşidecinin Ölümü:

Çekin tedavüle çıkmasından sonra keşidecinin ölümü veya medeni hakları kullanma

ehliyetini kaybetmesi yahut iflası çekin geçerliliğine zarar getirmez.

Banka, çekteki imza ile keşidecinin bankaya vermiş olduğu imza beyannamesindeki

imza birbirini tuttuğu ve uygun olduğu takdirde ödeme yapacak ve Vergi Usul Kanunu’nun

150. maddesi hükmü gereğince ölüm vakasını ve intikalleri bağlı olduğu vergi dairesine bildirecektir.

. Zamanaşımı:

Hamilin, cirantalara, keşideci ve diğer çek borçlularına karşı haiz olduğu müracaat

hakkı ibraz müddetinin bitiminden itibaren altı ay geçmekle zaman aşımına uğrar. Çek

borçlularından birinin diğerine karşı haiz olduğu müracaat hakları bu çek borçlusunun çeki

ödediği veya çekin dava yolu ile kendisine karşı dermeyan edildiği tarihten itibaren altı ay

geçmekle zamanaşımına uğrar.

Çekte İbraz ve Ödeme:

Çek, bedelinin ödenmesi talebiyle muhatap bankanın herhangi bir şubesine ibraz

edilebilir. İbrazın gerçekleşmesi için, çekin hak sahibi hamil tarafından ya da onun vekili

veya temsilcisi tarafından muhatap bankaya fiilen verilmesi gerekir. Çekin takas odasına

ibraz edilmesi muhatap bankaya ibraz sayılır. Çekle işleyen hesabın bulunduğu banka şubesi,

ibraz edildiği anda karşılığı bulunan çeki ödemek zorundadır. Çekin karşılığının kısmen

bulunması halinde ise bu miktar ödenir.

Muhatap bankanın, hesabın bulunduğu şubesi dışındaki bir şubesine ibraz edilen çek

karşılığı provizyon alınmak suretiyle ödenir.

Türk Lirası hesabına bağlı olarak alınmış olan çek karnelerine yabancı para yazılarak

çek keşide edilmesi halinde, çekin karşılığının olması halinde ödenmesi gerekir, karşılığının

hesapta bulunmaması halinde ise arkasına karşılığı olmadığı yazılır.

Müşterilere verilen hizmetin kalitesi ve dolayısı ile maliyet farklılıkları nedeniyle

bankadan bankaya farklı olmakla birlikte, bankalarca çek karneleri ve çek bedeli tahsilleri

için komisyon ve ücret talep edilir.

İhtar ve Düzeltme Hakkı:

İhtar.

Çek yasasının ilgili maddesi gereğince; banka şubeleri süresinde ibraz edilen çeklerin

kısmen veya tamamen karşılığı olmadığını arkasına yazmak suretiyle tespit ettiklerinde,

ibraz tarihini izleyen 10 işgünü içinde hesap sahibine iadeli taahhütlü bir mektup göndererek

şunları bildirir.

· Kendisinin veya vekil ve temsilcilerinin elinde bulunan bütün çek

karnelerini aldığı bankalara geri vermesini

· Düzeltme işlemlerini yerine getirmesini

· Aksine davranışların cezai müeyyideleri gerektireceğini

Ortak hesap sahipleri, hesapları üzerinde müşterek imzaları ile tasarrufta bulunuyorlar

ise bu hesap için verilmiş çekleri keşide ederken birlikte imzalamaları gerekir, çekin

karşılıksız çıkması halinde bankaca düzeltme haklarını kullanmaları için her iki hesap

sahibine de ihtarname gönderilir.

- Düzeltme Hakkı:

Hesap sahibi, ihtar mektubunu aldığı veya Çek Yasası’nın 12. maddesine göre almış

sayıldığı tarihten itibaren yedi iş günü içinde çek tutarını veya karşılıksız kalan bölümünü

yüzde 10 tazminatı ve gecikme faizi (T.C. Merkez Bankası’nca uygulanmakta olan kısa

vadeli reeskont kredi faiz oranı üzerinden) ile birlikte hamil adına muhatap bankaya yatırdığı

takdirde çek keşide etme hakkını yeniden kazanır.

Düzeltme hakkı, karşılıksız çekin ibraz tarihini takip eden bir yıl içinde ancak iki defa

kullanılabilir. Ancak 1.düzeltme hakkının kullanılmaması durumunda çek yasağına

girileceğinden 2. düzeltme hakkı söz konusu olmayacaktır.

-Savcılığa İhbar ve Sorumluluklar

Banka tarafından yapılan ihtarı aldığı veya almış sayıldığı tarihten itibaren yedi iş

günü içinde geçerli bir sebebe dayanmaksızın çek karnelerini geri vermeyenlerin savcılığa

ihbarı zorunludur.

Düzeltme işlemi yapılmadığı halde bir yıllık müddet içinde çek keşide edenler fiilleri

başka bir suç meydana getirse bile ayrıca üç aydan altı aya kadar hapis ve ayrıca ağır

para cezası ile cezalandırılırlar.

Karşılıksız Çek:

Muhatap banka yeterli karşılığı olmadığı için çekin ödenmediğini ve hesap sahibi

hakkında gereken bilgileri T.C.Merkez Bankası'na bildirir. Bildirme, hesap sahibinin

düzeltme hakkı var ise düzeltme hakkı süresinin bitiminden itibaren 10 iş günü içinde,

düzeltme hakkı yok ise çekin ibraz tarihinden itibaren yapılır.

Düzeltme hakkını kullanan veya çek yasaklısı konumuna girmiş kişiler T.C.Merkez

Bankası'nca bankalara duyurulur. Çek yasaklısı konumuna girmiş kişilere (hesap sahibi)

veya vekil ve mümessillerine T.C.Merkez Bankası'nın duyuru tarihini takip eden 15' inci

günün bitiminden itibaren bir yıl süre ile bankalarca çek karnesi verilmez ve çekle işleyen

hesap açılmaz.

Bir yıllık çek keşide etme yasağı, sürenin bitiminde otomatik olarak ortadan kalkar.

Ne T.C. Merkez Bankası'nın ne de bankaların, yasaklılar listesinde yer alan kişileri, sonradan

kişilerin başvurusu üzerine kayıtlardan silmek gibi bir görev ve yükümlülüğü

bulunmamaktadır.

İbraz süresi içinde veya üzerinde yazılı keşide tarihinden önce ibraz edildiğinde,

yeterli karşılığı bulunmaması sebebiyle kısmen de olsa ödenmeyen çeki keşide eden kişiler

bir yıldan beş yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılırlar. Mahkeme ayrıca işlenen suçun

mahiyetine göre bir yıl ile beş yıl arasında belirleyeceği bir müddet için failin bankalarda

çek hesabı açmasının ve çek keşide etmesinin yasaklanmasına karar verir. Yasaklama kararı

bütün bankalara duyurulmak üzere TC Merkez Bankasına bildirilir.

Bu fiillerinden dolayı takibat yapılması çek hamilinin şikayetine bağlıdır.

Şikayet süresi çekin bankaya ibraz tarihinde başlar.

Şikayetten vazgeçmekle kamu davasının ve cezanın ortadan kaldırılmasına karar

verileceği gibi, keşidecinin çek bedelinin karşılıksız kalan kısmını yüzde 10 tazminatı ve

gecikme faizi ile birlikte muhatap bankaya veya herhangi bir şubesine yatırmış bulunması

halinde de vazgeçme şartı aranmaksızın kamu davasının ve cezanın ortadan kaldırılmasına

karar verilir.

Fiili işleyenin düzeltme hakkını kullanmak suretiyle hamilin zararını karşılamış olması

veya düzeltme hakkı yoksa, yedi işgünü içinde çek bedelinin karşılıksız kalan kısmını yüzde

10 tazminatı ve gecikme faizi ile birlikte hamil adına muhatap bankaya veya herhangi bir

şubesine yatırmış olması halinde şikayet hakkı doğmaz.

Risk:

Bankaların Sorumlulukları:

-Usul Açısından Bankaların Sorumluluğu

· Bankalarca, yeterli karşılığı olmadığı için ödenmeyen çekler ve hesap

sahibi hakkındaki bilgiler, ibraz tarihinden itibaren on gün içinde Türkiye

Cumhuriyet Merkez Bankasına bildirilir.

· Yurt dışında kurulu bankaların Türkiye’deki merkez şubesi müdürlükleri

de bu yasa uygulamasında genel müdürlük olarak kabul edilir.

· Çek defterleri bankalarca aşağıda belirtilen esaslara göre bastırılır.

o Çek defterlerinin her yaprağına, çek hesabının bulunduğu banka

şubesinin adı, hesap numarası, çek numarası ve hesap sahibinin

vergi kimlik numarası ile adı yazılır ve imzasının atılmasına imkân

verecek ibareler konulur.

o Bankalarca çek yaprakları istenilen renk ve desende bastırılabilir,

üzerine amblem, resim konulabilir.

· Bankalarca çek hesabı açılan müşterilerinin açık kimlikleri, adresleri ve

vergi kimlik numaraları, ilgili bankaların genel müdürlüklerince çek

hesabının açıldığı ve çek hesabının kapatıldığı tarihten itibaren 15 gün

içinde Merkez Bankasına bildirilir.

: Bankaların Sorumluluğu:

- Bedel Açısından Bankaların Sorumluluğu

· Muhatap banka, süresinde ibraz edilen çekin karşılığının bulunmaması

halinde her çek yaprağı için 370 milyon TL (370.-YTL) kadar ödeme

yapmakla yükümlüdür.

Yukarıda belirtilen sorumluluk miktarı, Devlet İstatistik Enstitüsü Başkanlığınca

yayımlanan toptan eşya fiyatları yıllık endeksindeki değişmeler göz önünde tutularak

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarfından her yıl Ocak ayında belirlenir ve Resmi

Gazetede yayımlanır. (4814 sayılı yasanın 10 uncu maddesi ve 2003/1 nolu tebliğin 6 ncı maddesi)

· Tebliğ uyarınca Merkez Bankası’nın çekle ödemelerin düzenlenmesi ve

çek hamillerinin korunması hakkında kanuna ilişkin bundan önceki

tebliğleri yürürlükten kaldırılmıştır. Yürürlükten kaldırılan Merkez

Bankası tebliğlerine göre bastırılan ve bu tebliğin yayımını izleyen 3.

ayın sonuna kadar müşterilerine verilmiş çek karneleri kullanılmaya

devam edilecektir. Bu durumda, halen hesap sahiplerinin elinde bulunan

çekler ile bu tebliğin yayımını izleyen 3. ayın sonuna kadar bankaların

müşterilerine verecekleri çek defterlerinden ötürü, bankaların

sorumlulukları her çek yaprağı için 60 milyon lira olarak belirlenmiştir.

(2003/1nu.lı tebliğin geçici 1’inci ve 2’ nci maddeleri)